Waarom mensen stomme dingen doen

Leestijd: ongeveer 3 minuten

Domme dingen

Mensen doen stomme dingen. Niet alleen maken ze elkaar het leven zuur met hun geroddel en gepest, het aller-stomste gedrag doet de mens waarschijnlijk zichzelf aan. Hierin verschilt de mens van bijvoorbeeld de mier, de wasbeer, of ieder ander willekeurig dier. Natuurlijk, mieren en wasberen kunnen stomme dingen doen, toch vertonen mieren en wasberen dit stomme gedrag altijd per ongeluk. De mens is waarschijnlijk het enige dier dat bewust stomme dingen doet waarbij het zichzelf schaadt.

Dit is vreemd voor een diersoort die in staat is op zichzelf te reflecteren en vervolgens de conclusie trekt dat het de kroon van de schepping, het toppunt van de beschaving of de overwinnaars van de evolutie is. Hoe komt het eigenlijk dat de meest geweldige diersoort op deze planeet zo’n stom gedrag kan vertonen?

Freud

Eén manier om vanuit filosofisch perspectief antwoord op deze vraag te geven is om te kijken naar het concept van de doodsdrift in het werk van Sigmund Freud. Hoewel deze term (zoals zoveel termen uit de psycho-analyse) omstreden is, was de introductie van dit concept uiterst legitiem. Freud constateerde in zijn psychiatrische praktijk iets dat haaks op het toen heersende Darwiniaanse paradigma stond. Waar de evolutietheorie er namelijk vanuit uit gaat dat mensen genetisch afgericht zijn om te overleven kon Freud er niet onderuit dat veel van zijn patiënten gedrag vertoonden dat zelfdestructief was.

Voor concrete voorbeelden van dit gedrag hoeven we eigenlijk niet eens het werk van Freud in te duiken: We kennen allemaal wel iemand die rookt of zichzelf overspannen heeft gewerkt. Dergelijk gedrag valt niet te verklaren vanuit een louter evolutionair perspectief omdat het eerder op zelfdestructie is gericht dan op het voorbehoud van de soort. Freud achtte het daarom noodzakelijk om de mensheid naast een levensdrift ook een doodsdrift toe te schrijven.

Verslaving, schuld

Een belangrijk kenmerk van dit zelfdestructieve gedrag is dat het verslavend werkt. Dit geldt heel duidelijk voor bijvoorbeeld roken en drugsgebruik, maar ook in het geval van mensen die zich overspannen werken kun je spreken van een verslaving. Het genot dat deze doodsdriftige handelingen ons verschaffen werkt bij de gratie van een eindeloze herhaling. Om tot een goed begrip te komen van Freud’s doodsdrift zou je het begrip verslaving hier in zijn meest letterlijke betekenis moeten begrijpen: Je geeft jezelf over aan de genade van een hogere macht.

Deze overgave werkt bovendien op basis van een schuldrelatie, je geeft je over aan deze hogere macht omdat je iets doet waarbij je een schuldgevoel krijgt. In het geval van roken is het bijvoorbeeld evident dat de meeste rokers op deze planeet zich schuldig voelen voor het feit dat ze roken. Toch lijkt dit schuldgevoel zelf deel uit te maken van de nicotineverslaving. Zegt een roker, wanneer hij voor het roken gaan opbiecht dat hij moet stoppen, niet eigenlijk: Ik weet dat dit slecht is, maar laat mij nou gewoon lekker schuldig zijn!

het té strenge geweten

Maar wat is deze hogere macht eigenlijk waar we schuldig aan willen zijn door destructief gedragen te vertonen? Freud zou zeggen dat deze hogere macht het superego is. Het gedeelte van onze persoonlijkheid waar onze moraliteit wordt bewaakt en dat ons bombardeert met schuldgevoelens zodra we niet aan zijn strenge eisen kunnen voldoen. Het superego lijkt wat dat betreft het meest op wat wij in het dagelijks taalgebruik een streng geweten noemen.

Freud geeft dit strenge geweten een filosofische twist: Het is namelijk zo vreselijk streng en maakt zo inherent deel uit van onze psyche dat het überhaupt onmogelijk is om aan zijn geboden te voldoen. Hierdoor kan Freud beargumenteren dat het superego er niet zozeer is om ons genot te veroordelen, maar dat de veroordelingen van het superego genot juist mogelijk maakt. De wet die het superego ons oplegt is bij Freud zo streng dat ons niks anders rest dan heimelijk van het overtreden van deze wet genieten. Als lustwezens die wij zijn hebben we eigenlijk geen andere keuze dan stomme dingen doen, alleen door schuldig aan ons geweten te zijn kunnen we namelijk waarlijk genieten.