De grootste zelfmoord ooit: een les over populisme

Leestijd: ongeveer 2 minuten

“als er in een bos een boom omvalt, en er is niemand om het te horen, maakt die boom dan geluid?”
vrij naar George Berkeley

1978, Guyana, Zuid-Amerika. In Jonestown, een commune midden in de jungle, opgericht door en vernoemd naar sekteleider Jim Jones, plegen 909 mensen zelfmoord. De grootste massale zelfmoord ooit. Aangemoedigd (en dat is zacht uitgedrukt) door Jim Jones drinkt het hele dorp een vergiftigd frisdrankje.

De aanloop naar deze rampzalige gebeurtenis duurt jaren. Jones, een begenadigd spreker, leidt een kerk met op zich bewonderenswaardige idealen: gelijkheid voor iedereen, ongeacht ras, geslacht of geaardheid. Velen voelen zich thuis bij deze beweging en de waardering voor de welbespraakte Jones groeit en groeit. Jim Jones wordt overmoedig en dicht zichzelf goddelijke krachten toe. Zijn aanhang én aanzien groeit.

Als de Amerikaanse politiek haar zorgen over de sekte uitspreekt, brengt Jones een plan in actie dat hij al jaren aan het voorbereiden is. Zijn volledige kerk verhuist naar Jonestown, een klein zelfgebouwd dorpje in de jungle van Guyana. Ogenschijnlijk paradijs op aarde: een zelfvoorzienend dorp, midden in de natuur, waar de liefde en gelijkwaardigheid in inspirerende kerkdiensten hoogtij viert.

De omstandigheden in Jonestown zijn echter erbarmelijk: dag en nacht moet er worden gewerkt, de enige persoon met macht is Jim Jones zelf en 24 uur per dag schalmt zijn stem via luidsprekers al predikend over het terrein.

Als een Amerikaanse politicus na geruchten polshoogte komt nemen, en hij stiekem briefjes met teksten als “Red me” krijgt toegestopt, breekt in een aaneenschakeling van bizarre gebeurtenissen de hel los. De politicus wordt vermoord en Jim Jones roept al zijn volgelingen in het dorpspaviljoen op om de enige mogelijke uitweg te kiezen: zelfmoord.

Zo gezegd, zo gedaan. Op het lokale voetbalteam, dat op dat moment een uitwedstrijd speelt, en een paar hardhorende oudjes die de oproep niet hebben gehoord na, sterft de gehele bevolking van Jonestown.

Als er in de jungle een boom omvalt, en er is niemand om het te horen, maakt die boom dan geluid? Het wetenschappelijke antwoord zou zijn: nee, de boom veroorzaakt een trilling in de lucht en die wordt pas geluid wanneer die wordt gehoord. Ook filosofisch én anekdotisch gezien zou ik zeggen van niet.

Veel historici noemen de gebeurtenis zelfmoord in plaats van moord, waarbij Jim Jones de moordenaar is. Hoewel hij inderdaad de aanstichter is geweest, ligt de verantwoordelijkheid niet enkel bij hem. Sterker nog, Jim Jones is zo invloedrijk en megalomaan geworden doordat hij zoveel volgelingen had die hem de ruimte gaven om te spreken. Als er in de jungle een sekteleider spreekt, en er is niemand om het te horen, zou die sekteleider dan nog zoveel invloed hebben?

Wellicht een extreem voorbeeld, maar tegelijkertijd exemplarisch voor wat er kan gebeuren als we te makkelijk naar iemand luisteren, iemand horen, iemand gehoorzamen. De verantwoordelijkheid ligt niet enkel bij de vallende boom of de sprekende spreker, de verantwoordelijkheid ligt minstens nadrukkelijk bij de luisterende toehoorder.

Klik hier voor de toneeltekst STEREO die ik maakte over dit verhaal.