Met Donald Trump richting de afgrond

Leestijd: ongeveer 3 minuten

Trump en de ondergang van het westen

Donald Trump is president van de Verenigde Staten geworden, en weer lijken we een stapje dichter bij de afgrond. Als je na een gebeurtenis als deze door je facebook-feed bladert, dan struikel je over berichten van verontwaardiging en verontrusting. Het was al erg, maar nu! Een ogenschijnlijk zwakzinnige reality-ster is de baas geworden van het machtigste land ter wereld – een man met een legendarisch kort lontje, die nu met zijn vinger op de rode knop zit.

Zoals ik eerder al schreef, hoeven we ons volgens Karl Löwith geen zorgen te maken. Immers, ‘de geschiedenis’ is niet één beweging van vooruitgang of van achteruitgang; dingen veranderen alleen maar, zonder dat het ooit echt objectief erger of slechter wordt. De geschiedenis is slechts een zinloze opeenstapeling van half-samenhangende gebeurtenissen, waar geen omvattend idee of sturende logica achter zit. Laten we, zo stelt Löwith voor, in plaats van onze ziel en zaligheid aan de geschiedenis op te hangen, ons oriënteren op ‘het eeuwige’: de natuur en de kosmos.

Onontsnapbaarheid van de geschiedenis

Niet iedereen was ervan overtuigd dat dit een levensvatbare optie is, en Löwith heeft dan ook veel kritiek over zich heen gekregen. Hans-Georg Gadamer bijvoorbeeld, de bekendste moderne vertegenwoordiger van de ‘hermeneutiek’ en het ‘historisme’ (klik hier voor meer), zegt dat Löwith’s argumentatie niet deugt. Hij wil terug naar een tijd waar men ‘dichter bij de natuur’ leefde, en waarin men een onmiddellijke toegang tot ‘het natuurlijke’ of ‘de kosmos’ had. Mooi idee, maar onmogelijk.

Want, aldus Gadamer, in alles wat we doen of denken, zijn we wezenlijk bepaald door de historische situatie waar we in leven. Volgens zijn theorie leeft de mens bij de gratie van ‘betekenis’. Wij doen of denken alleen dingen voor zover ze een ‘betekenis’ overdragen of produceren. En aangezien betekenis alleen binnen een bepaalde context kan ontstaan, hebben mensen een zinvol geheel, namelijk cultuur, nodig om een zinvol leven te leiden. Als we dan nog de voortdurende veranderlijkheid van die cultuur in acht nemen, komen we tot de kern van het historisme van Gadamer: de mens is in essentie een historisch wezen.

Tijden van wanhoop

Dit betekent echter, aldus Gadamer, dat alles wat we doen een uitdrukking is van onze historische bepaaldheid (onze ‘historiciteit’). Dit wil niet zeggen dat we passieve vehikels zijn van de geschiedenis; volgens Gadamer is het zaak om zo veel mogelijk kennis op te doen van onze historiciteit, wat zal leiden tot een rijker, verzadigder leven. Maar het betekent ook dat Löwith’s poging om te ontsnappen aan de geschiedenis uitgesloten is, en dat juist die poging tot ontsnapping een weerspiegeling is van zijn eigen ‘historiciteit’.

Löwith had namelijk aardig wat meegemaakt in die geschiedenis waaraan hij wilde ontsnappen: hij vocht als soldaat in de Eerste Wereldoorlog, waar hij werd neergeschoten en krijgsgevangen was genomen, ontvluchtte uit Duitsland voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog vanwege de Jodenvervolging – eerst naar Italië, toen Japan, toen Amerika, om pas veel later terug te keren in Duitsland.

Nieuwe oriëntatie

Gadamer suggereert daarom dat Löwith’s futiele poging tot ontsnapping uit de geschiedenis alleen maar zijn eigen wanhoop ten opzichte van de geschiedenis reflecteert. Andere filosofen (zoals Jürgen Habermas en Herbert Marcuse) hebben met het oog op dergelijke ‘ontsnappingspogingen’ opgemerkt dat zo’n escapisme eigenlijk alleen maar een bevestiging van de status quo betekent. Als je de bestaande situatie niet verandert maar ten onrechte denkt het te kunnen overstijgen, dan ben je medeplichtig – zo is de gedachte.

We zullen zien wat het Trump-tijdperk gaat brengen – en of het echt zo erg wordt. Wat de Löwith-Gadamer discussie in elk geval laat zien is dat tijden van wanhoop ook waardevolle heroriënteringen met zich mee kunnen brengen – of dit nu op de geschiedenis of op de natuur is, of beiden.