Weet je zeker dat er geen zombie apocalyps bezig is?
Leestijd: ongeveer 2 minuten
Bewustzijn
Je staat ’s ochtend op en weet al vrij snel van jezelf ‘ik ben wakker’. Vervolgens heb je de rest van de dag een soort voice-over: een hele stroom van gedachten waar alleen jij toegang toe hebt. Je liked dingen op Facebook, maar denkt ondertussen aan de leegheid van je bestaan. Je kiest een zombie-film uit op Netflix. Je denkt na over wat je dit weekend wil gaan doen om je doodsangst de kop in te drukken. Je hebt, kort gezegd, een bewustzijn. Net als alle andere mensen, toch?
Zombie Apocalyps
Hoe weet je zeker dat de zombie apocalyps nog niet heeft plaatsgevonden? Natuurlijk: je ziet op straat geen bloeddorstige zombies rondlopen en ook op het nieuws wordt er niet over gesproken. Maar wat als zombies net ietsje anders zijn dan dat we ons voorgesteld hebben? Wat als zombies zich als gewone mensen gedragen hoewel ze geen bewustzijn hebben?
Dat is de grap met bewustzijn: je weet van jezelf dat je het hebt, maar je kan niet zeker weten dat anderen het ook hebben. Het zou kunnen zijn dat ik als enige bewustzijn heb en omringd wordt door zombies. (Als je dit leest en je bent een zombie, dan weet je niet dat je dit leest.)
Natuurlijk is het beleefd om anderen te behandelen alsof ze bewustzijn hebben. En het is ook niet helemaal absurd, want andere mensen vertonen vergelijkbare fysiologische kenmerken. Dus het is zeker begrijpelijk dat je denkt dat de mensen die je tegenkomt ook bewustzijn hebben. Maar zeker weten doe je hebt niet.
Filosofie over bewustzijn
Zelfs als we er van uit gaan dat andere mensen ook bewustzijn hebben, dan blijft het een bijzonder fenomeen. Je neemt het dagelijks voor lief, maar het is helemaal niet duidelijk waarom we eigenlijk bewustzijn hebben. Ik noem twee veelgebruikte argumenten om het bewustzijn te verklaren:
- Misschien denk je dat het een evolutionair voordeel heeft om je bewust te zijn van jezelf. Er zijn echter zat organismen die het evolutionair prima doen en die geen bewustzijn hebben. Denk bijvoorbeeld aan bacteriën en schimmels: die houden het prima vol in de survival of the fittest en hebben—waarschijnlijk!—geen bewustzijn.
- Misschien denk je: met dat een levensvorm complexer wordt moet het met meer informatie kunnen werken en om dat te kunnen doen is bewustzijn handig. Maar ook dat gaat niet helemaal op want veel van onze cognitieve processen zijn onbewust. Dat is maar goed ook want je krijgt veel te veel informatie binnen om de hele dag bij alles bewuste keuzes te moeten maken. De vraag is dus eigenlijk waarom niet al onze cognitieve processen onbewust zijn.
Eigenlijk is het een wonder dat we geen zombies zijn – ik bedoel:
dat ík geen zombie ben.
1 reactie
Roep maar raak!
Raak stuk. Bewustzijn is waarschijnlijk onverklaarbaar, omdat we het proberen te verklaren vanuit een verkeerd perspectief, namelijk een reductionistische. De gedachte is dat bewustzijn wordt ‘geproduceerd’ door de hersenen (bewegende deeltjes). Dit is echter absurd. Stel je een emmer met water voor waarin miljarden moleculen aan het bewegen zijn. Niemand zal geloven dat het water in die emmer bewust van zichzelf is. Toch geloven veel mensen dat als het om de hersenen gaat, de deeltjes dan wél in staat zijn bewustzijn te generen. De gedachte is dat fysische hersenprocessen mentale eigenschappen kunnen hebben. Hier kleven echter grote problemen aan. Er zijn simpelweg twee opties:
1. Het universum is een causaal gesloten systeem, waardoor bewustzijn een epifenomeen wordt. In dat geval kan bewustzijn niets veroorzaken. Het feit dat jij een blog typt is niet het gevolg van jouw bewuste intenties en bewuste ideeën om een blog te typen, maar het loutere gevolg van onbewuste onderliggende hersenprocessen. Epifenomenalisme is evident onjuist, dus deze optie faalt. (Noot: de experimenten van Libet tonen niet aan dat epifenomenalisme waar is.)
2. Het universum is causaal niet gesloten, waardoor er overdeterminatie ontstaat. Zowel bewuste als onbewuste processen verklaren hetzelfde fenomeen afdoende. (Raadpleeg het werk van Jaegwon Kim.) Dit is zeer implausibel.
Oftewel de gedachte dat bewustzijn door onze hersenen ‘geproduceerd’ wordt is absurd en onjuist. Hoe zou materie immers in staat zijn een innerlijke gewaarwording te produceren? We kunnen ons dat op geen enkele manier voorstellen.
Sommige mensen zeggen dat bewustzijn en de hersenen identiek zijn. Dat is echter onjuist. Zo hebben mentale toestanden, zoals verlangens en herinneringen, eigenschappen als intentionaliteit en ruimteloosheid. Fysieke toestanden hebben weer eigenschappen die verlangens, herinneringen et cetera niet hebben, zoals massa, elektrische lading en volume. Oftewel, geest en stof zijn niet gelijk aan elkaar.
Bewustzijn moet dus wel zelfstandig bestaan. Is dit vergezocht? Nou, als je kijkt wat voor entiteiten er in de fysica geponeerd worden, dan is dat niet het geval. Denk maar aan strings en deeltjes die ontstaan vanuit een golflengte. De werkelijkheid zit mysterieuzer in elkaar, dan men vanuit het mechanisch materialistisch wereldbeeld zou denken! Vanuit het darwinistische naturalisme is bewustzijn echter wél (zeer) ver gezocht. We zouden zelfs kunnen zeggen dat het bestaan van bewustzijn dat wereldbeeld falsifieert.
Levert dit een interactieprobleem op tussen geest en materie? Dat zou inderdaad goed kunnen en dat is dus een probleem voor de dualist. Het laatste woord is daar echter nog niet over gezegd.
Er is echter een simpele oplossing voor het interactieprobleem, namelijk idealisme. Dit roept echter weer andere vragen op waarop ik nu niet inga.
Over het bewustzijn is het laatste woord dus nog niet gezegd.
Groet,
Bas